Inleiding:

Het complex Station Tzummarum bestaat uit het eigenlijke STATIONSGEBOUW en een TOILETGEBOUW of retiradegebouw.

Het stationsgebouw van de Noord-Friesche Locaal-Spoorwegmaatschappij is gebouwd in 1902 onder maatschappij-gebonden stationsarchitectuur en als variant op het standaardtype van het eenvoudige stationsgebouw, type B. Bij het station werd omstreeks 1903 een stenen toiletgebouw of retiradegebouw annex bergplaats gebouwd, eveneens onder maatschappij-gebonden architectuur.

Het baanvak waaraan het station was gelegen werd op 2 december 1902 geopend en in 1903 verlengd. Structurerende elementen daarvan: perron, tussenperron, laadperron en het dubbele spoortracee zijn bij het station duidelijk herkenbaar, en vormen een onderdeel van de nog algemeen herkenbare lineaire infrastructuur in het noordwesten van de provincie. De terreinelementen, evenals het hekwerk bij het station, zijn op zichzelf van weinig monumentale waarde, maar wel mede beeldbepalend.

De houten locomotiefloods met pulsometer en waterbak, waaraan later een machinistenwoning werd gebouwd is in 1921 gesloopt.

In 1930 werd bij het station een houten goederenloods gebouwd; deze is voor de bescherming van rijkswege van ondergeschikt belang. Op 14 mei 1936 reed de laatste personentrein; het goederenvervoer werd op 2 oktober 1961 gestaakt. Het stationsgebouw is daarna in gebruik genomen als dubbel woonhuis. Het toiletgebouw is sedertdien ernstig in verval geraakt, maar wegens de ensemblewaarde van zodanig belang dat het als afzonderlijk onderdeel van het complex beschermd wordt.

Waardering

Het stationsgebouw uit 1902 en het toiletgebouw uit 1903, beide onder maatschappijgebonden architectuur gebouwd, zijn van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang:

- als bijzondere uitdrukking van een historisch-technische ontwikkeling, namelijk de geschiedenis van het lokaalspoor in Friesland,

- als een bijzondere uitdrukking van een typologische ontwikkeling, in het bijzonder de maatschappij-gebonden architectuur en typologie van het stationsgebouw en toiletgebouw,

- vanwege de hoge mate van betekenis als complex van een regionaal belangrijke hoofdstructuur, te weten het lokaalspoor Leeuwarden-Harlingen,

- vanwege de betekenis van het station wegens de situering ervan, verbonden met de ontwikkeling van het dorp,

- vanwege de hoge mate van betekenis van het station wegens de aanwezigheid van karakteristieke elementen behorende bij een station,

- vanwege de redelijke mate van gaafheid van het exterieur,

- vanwege de hoge mate van gaafheid van het interieur,

- vanwege de hoge mate van zeldzaamheid op provinciaal niveau door typologische zeldzaamheid en de zeldzame, hoge mate van gaafheid van het interieur van het station.