Inleiding

Katholieke PAROCHIEKERK, H.H. Fabianus en Sebastianus, met aangebouwde PASTORIE, gebouwd in 1923-1924 naar ontwerp van de Bredase architect J.G.A. van Dongen jr. (1896-1973) in een expressionistische, op de Amsterdamse School gelijkende stijl.

De kerk met aangrenzende pastoriewoning vormt een markant ensemble even terzijde van de Arnhemseweg. Het kerkgebouw ligt in een zichtas vanaf de Arnhemseweg op de kop van het Sebastiaanplein. De rijbaan buigt vóór de kerk af naar de Fabianusstraat. Door deze aanleg wordt de aanwezigheid van het gebouw nog eens stedebouwkundig benadrukt. Kerk en pastorie zijn gesitueerd temidden van een woonwijk die vlak na de bouwtijd van de kerk is ontstaan.

Jan van Dongen is geboren in Breda. Hij studeerde bouwkunde in Amsterdam en associeerde zich later met zijn oom J.A. van Dongen, die eveneens architect was.

Van Dongen was verantwoordelijk voor vele gebouwen en verbouwingen in Nederland. Kerken van zijn hand zijn te vinden in Assen, Steenwijksmoer en Breda. In Apeldoorn bevinden zich de Jozefstichting met kapel en de H. Theresiakerk, beide uit 1939. Van Dongen liet zich echter niet alleen in met de kerkenbouw, maar ontwierp en bouwde vele scholen, ziekenhuizen en psychiatrische inrichtingen. Het Arnhemse nonnenklooster 'Insula Dei' is van Dongen's grootste bouwwerk. Van Dongen behoorde tot een generatie architecten die zich al vrij snel afzette tegen de Neogotische bouwstijl die de voorgaande jaren in zwang was. Zijn kerken kenmerken zich door gesloten muurvlakken met kleine vensters. In deze opzet zijn ze traditioneel te noemen voor de Katholieke kerken in die tijd. Maar de grote, overkluisde ruimten, waarbij pijlers of zuilen ontbreken, warenzonder meer vernieuwend. Het bood de kerkganger daarmee alle zicht op de liturgische handelingen op het altaar. Ook op andere gebieden dan als architect was van Dongen actief. In 1925 werd hij lid van de Algemeene Katholieke Kunstenaarsvereniging (AAKV) die zich ten doel had gesteld 'kunst en de beoefening daarvan in overeenstemming te brengen met de katholieke levensbeschouwing alsook dienstbaar te maken aan de eredienst van de kerk'. In dit kader moet ook van Dongen's gedachte over de rol van de architect worden bezien. Deze diende primair het geestelijke ideaal voorop te stellen. Het kerkgebouw moest een afspiegeling zijn van de maatschappij die niet door individuen werd bepaald maar van een hechte samenstelling getuigde, zonder verderfelijk gewin naar materiële zaken. De totale gedachte was geënt op een goddelijk heilsplan.

Zijn ideeën verkondigde hij niet alleen op schrift. In de jaren dertig had van Dongen voor de KRO-radio een rubriek waarin hij de toepassing van diverse kunstvormen als 'Gesammt Kunstwerk' propageerde. Van Dongen was actief lid van de Geldersche Schoonheidscommissie tot 1966. Maar ook in plaatselijke comités (Arnhem en Nijmegen) had hij zitting. Op het moment dat in Apeldoorn een dergelijke commissie in het leven werd geroepen trad hij ook daar toe.

De kerk H.H. Fabianus en Sebastianus met pastorie was van Dongen's eerste opdracht als zelfstandig architect in Apeldoorn.

Waardering

Kerkgebouw met pastorie van architect J.G.A. van Dongen jr. (1896-1973) in een expressionistische, op de Amsterdamse School gelijkende stijl.

- Van architectuurhistorische waarde als goed en nagenoeg gaaf bewaard voorbeeld van een kerkgebouw met pastorie met een strakke en eenvoudig uitgevoerde ornamentiek, beïnvloed door de architectonische vormgeving van het expressionisme en de Amsterdamse School.

In de dispositie van schip en afgescheiden koorpartij is het kerkgebouw zonder meer bijzonder te noemen. Geheel eigen is de welhaast kubistische vormgeving van de pastorie.

- Van stedebouwkundige waarde zijn kerk en pastorie gezien hun situering temidden van een woonwijk die vlak na de bouwtijd van de kerk is ontstaan. De kerk met aangrenzende pastoriewoning vormt een markant ensemble even terzijde van de Arnhemseweg.

Het kerkgebouw ligt in een zichtas vanaf de Arnhemseweg op de kop van het Sebastiaanplein. De rijbaan buigt vóór de kerk af naar de Fabianusstraat. Door deze aanleg wordt de aanwezigheid van het gebouw nog eens stedebouwkundig benadrukt.

- Van cultuurhistorische waarde is de katholieke kerk omdat zij is gebouwd in het overwegend protestante Apeldoorn. In de tweede helft van de 19de eeuw tot de eerste helft 20ste eeuw was een duidelijke toename waar te nemen van bouwwerken die ontstonden vanuit katholieke opdrachten ter bevordering van het katholicisme in Nederland. In Apeldoorn zijn daar onder meer voorbeelden van te vinden in de kerk H.H. Fabianus en Sebastianus en het Klein Seminarie.