Inleiding

Complex van de Joods psychiatrische inrichting 'HET APELDOORNSCHE BOSCH', nu bekend onder de naam Groot Schuylenburg. Het complex bestaat uit vier gebouwen; RIBES (monumentnummer 514492), BERK (monumentnummer 514493), GEBOUW A (monumentnummer 514490) en GEBOUW B (monumentnummer 514491).

HET APELDOORNSCHE BOSCH had een Joodse signatuur en was in 1907 vanuit Amsterdam gesticht door de 'Vereeniging Centraal-Israëlitisch Krankzinnigengesticht in Nederland' in een uitgestrekt bosgebied langs de uitvalsweg naar Zutphen, de Zutphensestraat. De financiering werd verzorgd door een aantal vermogende Joodse zakenlieden.

Op het middenterrein werden een aantal overhoeks geplaatste, langwerpige vleugels gebouwd (het hoofdgebouw en verder hoofdzakelijk patiëntengebouwen). Langs de randen van het terrein verrezen bijgebouwen waaronder paviljoens, werkruimten, therapiezalen en personeelswoningen. De hoofdentree, destijds gelegen aan de Zutphensestraat, werd geflankeerd door de woning van de geneesheer-directeur en die van de portiers. Alle gebouwen werden geplaatst in een bosrijke omgeving, waarbij een deel van de oude bomen werd gehandhaafd en opgenomen in een parkachtige aanleg. Apeldoorn had de vereiste bosrijke omgeving en de goede infrastructuur die als vestigingsvoorwaarden voor de instelling dienden. In de eerste bouwfase in 1907 ontstonden er gebouwen die herkenbaar waren aan wit gepleisterde gevels met rode baksteenaccenten, naar ontwerp van de Amsterdamse architecten E.M. Rood en F.W.M. Poggenbeek. Poggenbeek was in dezelfde periode ook verantwoordelijk voor de nieuwbouw van het psychiatrisch ziekenhuis Duin en Bosch te Castricum.

Onder de nieuwbouw uit 1907 behoorden onder meer het hoofdgebouw en enkele andere grote en overhoeks op het middenterrein gesitueerde gebouwen die inmiddels verdwenen zijn. Bij de verdwenen gebouwen behoort ook de oude synagoge. Drie van de in deze periode ontworpen gebouwen zijn nog wel aanwezig en aan de Zutphensestraat gesitueerd. Dit zijn de gebouwen met de moderne namen RIBES, GEBOUW A en GEBOUW B. In 1914/15 volgde een tweede bouwperiode waarin een aantal nieuwe gebouwen werd opgetrokken en een aantal gebouwen werd uitgebreid, overigens in exact dezelfde vormgeving en detaillering. In dit geval was alleen Emanuel Rood als architect ingeschakeld. Eén van deze gebouwen, gelegen langs de Zutphensestraat en nu BERK genaamd, is nog aanwezig.

De complexbescherming geldt voor de vier genoemde gebouwen. Ze bevinden zich allen in het noordelijke deel van het complex aan de Zutphensestraat. Er bevindt zich aan deze straat echter geen officiële toegang meer tot de instelling. De vier beschermde gebouwen zijn alle in een kenmerkende en voor de tijd van onstaan typerende bouwstijl uitgevoerd. In de architectuur worden witgepleisterde gevels, zoals die bij de in die tijd gangbare stadsvakwerk- en Chaletstijl gebruikt werden, gecombineerd met aan diverse andere bouwstijlen ontleende elementen als segmentbogen en speklagen.

Vanaf de late jaren '20 tot aan de Tweede Wereldoorlog vonden er nog diverse uitbreidingen plaats. Vanaf omstreeks 1930 startte er een grote uitbreidingsfase die deels het gevolg was van een nieuw onderwijs- en verplegingsprogramma (Pedagogium Achisomog) dat vanaf 1925 aan het instituut werd toegevoegd. In de oorlog kon de inrichting nog bepaalde tijd functioneren. Vanaf 1 april 1942 werd al het niet-Joodse personeel door de bezetter ontslagen en werden er Joodse jongeren uit Amsterdam geronseld om het zo ontstane personeelstekort op te vangen. Hierdoor wekte men de suggestie dat het Apeldoornsche Bosch (in de volksmond Jodenbos geheten) een veilig toevluchtsoord zou zijn voor Joodse patiënten en personeel. Dit bleef zo totdat Haubtsturmfuhrer Aus der Funten besloot dat ook de Joden in het Apeldoornsche Bosch gedeporteerd zouden gaan worden. Op 20 januari 1943 haalde de Ordedienst van Westerbork zo'n 50 personeelsleden en 1200 patiënten op. Ze werden naar Westerbork overgebracht en van daaruit werden de meesten overgebracht naar vernietigingskampen.

Het complex werd door de Duitsers ingericht tot hospitaal. Na de bevrijding werd het door de Canadezen in gebruik genomen en in 1947 ging het als opvangcentrum voor Joodse weeskinderen dienen. In 1951 werd het gehele complex overgedragen aan de 'Vereniging 's-Heerenloo' ten behoeve van de zwakzinnigeninrichting 'Groot Schuylenburg'. Delen van het oude complex werden in een latere fase gesloopt, omdat ze niet meer aan de eisen des tijds voldeden.

De overgebleven oorspronkelijke gebouwen van het Apeldoornsche Bosch vervullen nu een belangrijke rol als herinnering aan de oorlogssituatie in Apeldoorn en aan de vanuit dit complex uitgevoerde grootschalige deportatie.

Waardering

Vier gebouwen (Ribes, Berk, Gebouw A en Gebouw B) van de voormalige Joods Psychiatrische inrichting het 'Apeldoornsche Bos', nu Groot Schuylenburg. Drie gebouwen uit 1907 naar ontwerp van E.M. Rood en F.W.M. Poggenbeek en één uit 1914/15 naar ontwerp van E.M. Rood.

- Van architectuurhistorische waarde als goed en voor de tijd van ontstaan (1907 en 1914/15) typerende voorbeelden van paviljoens en een woning, gelegen op het terrein van Groot Schuylenburg. Deze instelling stond oorspronkelijk bekend als psychiatrische inrichting Het Apeldoornsche Bosch. De bouw van dit soort vrijstaande paviljoens is typerend voor de vroege twintigste eeuw. De functionele opzet ervan, werd meestal gecombineerd met een interpretatie van in die tijd gangbare bouwstijlen. De gebouwen zijn in hoofdvorm en detaillering goed bewaard gebleven en hebben door hun opvallende architectuur met witgepleisterde gevels, balustrade en accenten in rode verblendsteen een belangrijk beeldbepalend karakter. De vier te beschermen gebouwen zijn herkenbaar aan deze architectuur en vormen zo een belangrijk ensemble.

- Van stedebouwkundige waarde als belangrijk onderdeel van een viertal in hoofdvorm nog oorspronkelijke gebouwen, gelegen aan de Zutphensestraat. De vier in functie van elkaar verschillende gebouwen liggen in een parkachtige aanleg in het noordelijke deel van het complex. Ze liggen in elkaars verlengde en vormen zo de zuidelijke begrenzing van dit gedeelte van de Zutphensestraat.

- Van cultuurhistorische waarde als oorspronkelijk onderdeel van de voormalige Joodse inrichting voor Geesteszieken Het Apeldoornsche Bosch. Deze inrichting was voor de Tweede Wereldoorlog één van de grootste en meest vermaarde instellingen op dit gebied. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vond er vanuit deze inrichting een grootschalige deportatie van Joodse patiënten en verplegend personeel plaats. Hierdoor heeft het gehele complex ook een belangrijke herinneringswaarde aan de periode van de Tweede Wereldoorlog en de daaruit volgende verschrikkingen van de Holocaust.