Inleiding

Het Heilige(n) GeestHOFJE is ook bekend onder de naam Cornelis Spronghhofje en in de huidige vorm tot stand gekomen in 1920 en 1926 naar ontwerp van de architecten L. en J.A. van der Laan. Het uit vier bouwvolumes bestaande, gesloten hofje wordt gekenmerkt door een traditionalistische bouwstijl. Het H. Geest of C. Spronghhofje maakt deel uit van het beschermde stadsgezicht Leiden.

C. Sprongh van Hoogmade was in 1690 de stichter van een inmiddels verdwenen hofje aan de Breestraat, naast zijn eigen huis dat was voorzien van een gevelsteen met de Heilige Geest. Dit huis werd in gebruik genomen als hofje voor zeven "Weduwen ofte Vrysters" vlak na de dood van Sprongh in 1706. Het oorspronkelijke hofje werd in de jaren 1850-1852 verplaatst naar de huidige lokatie.

Omschrijving

Rondom een rechthoekige binnenhof, uit vier vrijwel rechthoekige bouwvolumes samengesteld ensemble in schone baksteen opgetrokken. De vleugels tellen elk twee bouwlagen onder met verbeterde Hollandse pannen gedekte, uitkragende schild- en zadeldaken met schoorstenen op de nok. Voorgevel van oostvleugel met verdiepingloze, iets terugliggende linker gevelpartij met drie, met luiken behangen vensters, waarvan twee met zesruits schuiframen en een bredere derde vensterpartij met drie zesruits schuiframen. Rechts een hoger opgaande, symmetrische gevelpartij waarin de entree tot het hofje in de vorm van een rondboog-toegangspoort, deels ingevuld met een rechtgesloten porte brisée. Hierboven een rondboog-bovenlicht met radiale roedenverdeling en een gebeeldhouwde duif in sluitsteen onder de in metalen letters uitgevoerde tekst "Hof van Cornelis Sprongh van Hoogmade".

Hierboven een gevelsteen met twee schilddragende leeuwen in reliëf. De vensters op de begane grond zijn voorzien van de enkele en de dubbele versies van de zesruits ramen in het linker geveldeel. Tussen de onderdorpels liggen rollagen.

Verdiepingsvensters met vier-, acht- en twaalfruits ramen.

Onderdorpels als die op de begane grond. Alle vensters in de oostgevel zijn met luiken behangen. In de poortdoorgang met tongewelf een luik en een gevelsteen met de tekst "Dr. E.B.F.F. Baron Wittert van Hoogland, 17 mei 1926". In het open portaal tussen de doorgang en de binnnentuin een smalle, rechtgesloten deur zonder en twee rechtgesloten deuren met een door een gedraaide middenstijl gedeeld bovenlicht. Naast deze deuren een smal venster.

In de gevel van de oostelijke vleugel aan pleinzijde eveneens een doorgang met rondboog, waarboven een gevelsteen met wapenschild. Alle overige gevelopeningen rechtgesloten. Deuren met tweeruits bovenlichten onder rollaag en een smal licht er links of rechts van. Zesruits ramen of veelvouden hiervan in de eveneens onder rollagen staande vensters. Vergelijkbare, maar minder hoge vensters op de verdieping, vergezeld van kleine, liggende vensters. Terugliggende rechter gevelpartij met gevelopeningen als hiervoor beschreven. Twee met dit geveldeel verbonden bakstenen banken met houten zitting. Alle grotere vensters met luiken behangen.

De op het Rapenburg georiënteerde noordvleugel bevat rechts een lagere travee met een brede en een smallere deur onder rollaag, alsmede een uitkragend schilddak. In het eveneens onder uitkragend schilddak staande hoofdvolume met luiken behangen vensters als die in de gevel aan de Doezastraat. In het midden van deze gevel een natuurstenen plaquette met de tekst "Hof van Cornelis Sprongh genaamd Heilige Geesthofje. Gesticht aan de Breestraat 1706-1712. Gebouwd alhier 1850-1852. Uitgebreid 1920. Herbouwd 1926".

Aan de gevel van deze vleugel aan het binnenplein een breed, symmetrisch middenrisaliet onder een iets hoger opgaande kap met twee schoorstenen op de nok. Op de verdieping een reeks liggende vensters onder de gootlijst. Deuren en overige, met luiken behangen vensters als die in de andere vleugels. Aan weerszijden van het risalerende geveldeel een iets terugliggende travee, eveneens met gevelopeningen als elders.

In het midden van de gevel een gevelsteen met een gekroond wapenschild en twee 19de eeuwse datumstenen. Twee met de gevel verbonden bakstenen banken met houten zitting. Westvleugel met aan binnenpleinzijde een symmetrische gevel met trasraam, een breed middengedeelte met verdieping en verdiepingloze delen aan weerszijden. Licht risalerende middenpartij met puntgevel met vlechtingen onder steekkap. In de geveltop, boven een brede vensterpartij een gevelsteen met tussen leeuwen staand wapenschild in reliëf en onder in de gevel een steen met de tekst "Everard Bonifacius Frederik Reijndert Godart Wittert van Hoogland en Emiclaer, 28 augustus 1920". Op de begane grond drie, met luiken behangen vensters met roedenverdeling in de schuiframen. Aan weerszijden een deur in portiek met houten latei en door middel van uitgemetselde banden geaccentueerde hoekpenanten. Terugliggende travee aan weerszijden met één, met luiken behangen venster per bouwlaag en een minder hoog opgaand muurvlak waarin een rondboog-ingangspartij met twee rechtgesloten deuren. Lage, terugliggende buitenste traveeën met venster en deur onder overstek. De middelste van de vijf schoorstenen op de kappen van de westvleugel verbreedt zich naar boven toe en is voorzien van siermetselwerk. Zuidvleugel met aan het binnenplein een symmetrische gevel.

Deuren en vensters als in de gevels van de noord- en de oostvleugel. In het midden op de verdieping een hoge, zesruits vensterpartij met een invulling van glas-in-lood. Op de nok schoorstenen als de overige. Lager, afgeknot linker en rechter deel van het schilddak. Binnenplein met klinkerbestrating, rondom plantsoen met gemetselde bloemperken en in de zuid-oosthoek een gemetselde pomp met smeedijzeren bekroning en een datumsteen met het jaartal 1927. Aan de gevels rondom het binnenplein gemetselde bloembakken en eveneens gemetselde onderdelen van zitbanken, die deel uitmaken van de oorspronkelijke architectuur van het hofje.

Voor de gevels van de Doezastraat en het Rapenburg een erfscheiding bestaand uit ijzeren buisleuningen rustend op de natuurstenen koppen van korte gemetselde pijlers.

Waardering

Het uit 1920 en 1926 daterende H. Geest of C. Spronghhofje is van algemeen belang vanwege de cultuur-, sociaal- en architectuurhistorische waarde, als een gaaf voorbeeld van een bijzondere, traditionele vorm van charitatieve huisvesting, die tot het eerste kwart van de twintigste eeuw is voortgezet en vanwege de voor de bouwtijd en functie kenmerkende traditionalistische architectuur waarbij gevelstenen uit verschillende ontstaansperioden zijn ingevoegd. Het hofje heeft tevens ensemblewaarde vanwege de samenhang tussen de bouwvolumes onderling en het binnenterrein met pomp.