Inleiding

In 1911 verrees aan De Schans een PATRONAATSGEBOUW, oorspronkelijk gewijd aan Johannes Berchmans, patroon van de jeugd. Nadat in 1913 de uit Tilburg afkomstige Petrus Donders eerbiedwaardig was verklaard werd het gebouw aan hem gewijd. Het patronaatsgebouw werd gebouwd in opdracht van het kerkbestuur van de parochie Heikant naar een ontwerp van de architect Jos Donders. Het gebouw heeft neo-romaanse elementen. De oorspronkelijke indeling, bestaande uit een entree welke van de overige delen van het gebouw is afgescheiden middels een uit panelen samengestelde wand, een zaal met verhoogd toneelpodium en een daarachter gelegen afgesloten bergplaats, werd in de loop der jaren enkele malen gewijzigd. In 1950 werd het gebouw aan de achterzijde verlengd door de toevoeging van een niet beschermde tweelaagse uitbreiding onder plat dak in verband met de huisvesting van een verkennersgroep. In 1988-'89 werd het patronaatsgebouw ingericht tot gymnastieklokaal. Hiervoor werd aan het einde van de linkerzijgevel in bijpassende stijl een niet beschermde eenlaagse uitbouw onder plat dak toegevoegd met gebruikmaking van de uit de zijmuren afkomstige kozijnen. Het vroeger in de voorgevel geplaatste beeld, met een voorstelling van Petrus Donders als een geknielde man, werd in verband met slooplannen in de jaren '70 verwijderd. Het beeld werd omstreeks 1920 door J. Custers te Eindhoven vervaardigd. Het oorspronkelijke beeld werd onlangs gerestaureerd in het kader van 'Brabant 200' en is overgebracht naar de kerk van Maria Onbevlekt Ontvangen. In de voorgevel is een replica geplaatst.

Omschrijving

In baksteen met knipvoeg opgetrokken eenlaags patronaatsgebouw onder zadeldak gedekt met muldenpannen. Het gebouw is schuin ten opzichte van de rooilijn en de hieraan evenwijdig opgetrokken voorgevel geplaatst. De doorgemetselde topgevel aan de voorzijde heeft een verhoogde, bredere top waarin een aedicula met geprofileerde hardstenen console waarop een beeld. De top wordt bekroond door een hardstenen kruis en wordt aan de achterzijde gesteund door een smeedijzeren constructie die rust op de nok van het dak. Deze symmetrische voorgevel wijkt, qua detaillering, sterk af ten opzichte van de sobere zijgevels, door de toepassing van een rijke baksteendetaillering in het klimmend fries langs de noklijn en de hoekpijlers met rechthoekige spaarvelden. Daarnaast is veelvuldig gebruik gemaakt van hardsteen: de samengestelde deklijst, plint, cordonlijsten en bogen boven de ingang en de vensters. Centraal een ingang met vernieuwde gedeelde en deels beglaasde paneeldeuren en voorzien van gekoppelde vensters en bovenlichten in houten kozijnen. Het boogveld is beglaasd en bezit een verspringende verticale ijzeren tracering welke eveneens is toegepast in de boogvulling van de vensters in de voorgevel. Onder deze boogvulling een T-venster met gedeeld bovenlicht. De hardstenen dorpels zijn door een hardstenen lijst verbonden. De hardstenen boogruggen met sluitsteen zijn aan de bovenzijde afgezet door met elkaar verbonden, uitstekende hardstenen lijsten welke ter hoogte van de sluitstenen zijn opgewipt.

Boven de deur een geprofileerde hardstenen gevelsteen met opschrift 'Patronaat / Petrus Donders'. In de rechterzijgevel hoog ingezette getoogde en gedeelde zesruits ijzeren vensters onder segmentboog en voorzien van een hardstenen afzaat. De linkerzijgevel bezit zes traveeën, gedeeld door lisenen, waarvan de eerste drie worden ingenomen door achtereenvolgens twee getoogde en gedeelde openslaande vensters met vierruits bovenlichten en hardstenen afzaat, gevolgd door een opgeklampte, gedeelde deur met vierruits bovenlichten.

Dezelfde volgorde is toegepast in de hierop volgende drie traveeën. De overige traveeën worden ingenomen door de in stijl toegevoegde uitbouw onder plat dak die eveneens door lisenen is geleed.

De achtergevel wordt ingenomen door de later aangebrachte tweelaagse uitbouw.

In het interieur zijn nog aanwezig het oorspronkelijke podium, deels onderkelderd, en de vestibule. Grenzend aan de linkerzijgevel een bakstenen schansmuur met uitgemetselde kolommen, het geheel onder een ezelsrug en voorzien van een smeedijzeren hekwerk. In de muur een gedeelde smeedijzeren poort tussen twee hoog opgemetselde kolommen.

Waardering.

Het patronaatsgebouw is van algemeen belang. Het heeft cultuurhistorische waarde als uitdrukking van een culturele, sociaal-economische en geestelijke ontwikkeling welke zichtbaar is in de bewaard gebleven structuur van landschap en bebouwing. Het heeft architectuurhistorische waarden wegens de stijl en als voorbeeld van het werk van de architect Donders. Het heeft ensemblewaarde als deel van een complex, dat tevens van belang is wegens de historisch-ruimtelijke waarden die tot uiting komen in de samenhang van de functies van de bebouwing, de schaal en de relatie met de open ruimten. Het patronaatsgebouw is bovendien van belang vanwege de gaafheid en de samenhang met het gehele ensemble.