Inleiding

Half vrijstaand noordelijk BOUWBLOK (A) van het woningbouwcomplex Patrimonium op een plattegrond van een geknikte L, aangelegd op de Spaardammerdijk en de Zaanstraat met kleine uitlopers (kopgevels) aan de Oostzaanstraat en de Zaanstraat. Vanaf de Zaanstraat geven twee, op regelmatige afstand geplaatste, poorten toegang tot de binnenring van de Zaanhof en vanaf de Spaardammerdijk één, die tevens het niveauverschil met de hoger gelegen dijk, door middel van een trap overbrugt. Het blok in Rationalistische trant stamt uit de jaren 1918-1919.

Omschrijving

Het bouwblok heeft vier bouwlagen en een zolder onder (afgewolfde) schild- en zadeldaken en is in bakstenen kruisverband opgetrokken op een (geknikte) L-vormige plattegrond, de etagewoningen gegroepeerd rondom de bebouwing van de binnenring van de Zaanhof (van dezelfde hoofdvorm, maar gefragmenteerd). De geknikte gevel aan de Zaanstraat heeft twee poorten en zes rondboog portieken elk met aan weerszijden twee vensterassen. Afwijkingen van het schema komen voor op de hoeken. De zuidelijke hoek heeft in de tweede as van de portiek, uiterst rechts, een erker over drie verdiepingen, de bovenste rechthoekig in plaats van driezijdig en een spaarveld op de begane grond met daarin een deur en twee vensters. In de travee links van de portiek komt geen deur voor. De portiek heeft geen topgevel maar boven de twee traveeën ter linkerzijde komt een steekkap met schilddak voor. De noordelijke hoek verspringt in hoogte en heeft ter plaatse geen rondboogportiek maar drie rechtgesloten deuren. De hoekerker loopt over drie verdiepingen. De twee poorten, die het blokdeel in de Zaanstraat in drie vrijwel gelijke stukken verdelen, hebben gedrukte spitsbogige doorgangen met siermetselwerk. Boven de poort komen drie bouwlagen van elk drie vensterassen voor waarbij de bovenste verdieping is teruggezet en een loggia bevat. Links en rechts van deze middenpartij komt een driezijdige erker op uitgemetselde consoles en met overhoeks getand metselwerk voor, bekroond door een veelzijdig tentdak met pirons. De erkers bevinden zich boven rondboogportieken en omvatten in de consoles portiekvensters met smeedijzeren kettingen. Het hoger opgetrokken schilddak van het poortgebouw heeft pirons en een centrale topgevel. Tussen de poorten en de portieken komen drie traveeën voor. De gevel aan de Spaarndammerdijk heeft één centrale poort en zes rondboog portieken waarvan de buitenste twee afwijkingen op het schema vertonen. De geheel rechts geplaatste portiek heeft geen flankerende ingangsportieken maar in dezelfde portiek één rechtgesloten deur op de begane grond naast de trap. De hoek heeft een erker over drie verdiepingen. De geheel links geplaatste portiek heeft evenmin flankerende afgeschuinde ingangsportieken maar flankerende, rechtgesloten deuren. De erker loopt over twee bouwlagen. De poort heeft een trap naar de lager gelegen Zaanhof en is verder gedetailleerd als de poorten aan de Zaanstraat en heeft bovendien centraal op de kap een torentje met rondbogige tamboer en uivormige, met leien gedekte koepel. Aan weerszijden van de poort bevindt zich een spaarveld met een deur en twee vensters.

De gevel aan de Zaanstraat (de kopse kant) is identiek aan de tegenoverliggende zijde van bouwblok B. De hoek onder een afgewolfd schilddak met schoorsteen wordt door middel van een borstwering, met open gemetselde vierpas, verbonden met een uitgebouwde traptoren onder tentdak met piron. In de traptoren een rondboogportiek en een rechtgesloten deur. Rechts van de traptoren een deel van drie bouwlagen, eveneens uitgebouwd, met drie vensterassen. Links drie vensterassen en op de hoek een spaarveld op de begane grond. De andere kopse kant, aan de Oostzaanstraat heeft één rondboog portiek volgens schema maar zonder topgevel. De buitenste travee links heeft een extra bouwlaag onder een steekkap. Het hoger opgetrokken hoekblok rechts heeft twee spaarvelden op de begane grond en een erker over twee verdiepingen.

De achtergevel heeft uitspringende volumes onder steekkappen met schilddak met daartussen telkens twee balkons, onderling gescheiden door gemetselde muurdammen. Een variant op de eenvoudige steekkap is een topgevel met daarvoor een uitbouw onder tentdak (achtergevel Spaarndammerdijk). Aan weerszijden bevinden zich hoge schoorstenen. In de trappenhuizen is een liggend, ovaal venster geplaatst. De achterzijdes van de poorten hebben centrale topgevels en flankerende traptorens in hetzelfde schema als aan de voorzijde en hebben boven de doorgangen (onder een balkon) een gedicht. De meest zuidelijke poort: 'DE STAAT GAF DE ZWAKKE WET EN STUT/DE STAD HEEFT MEE DE ZORGEN WILLEN DRAGEN/TOEN BURGERZIN GEROERD DOOR BILLIJK KLAGEN/AAN 'T BOUWEN TOOG, STAAT STAD EN VOLK TOT NUT.' De noordelijke poort aan de Zaanstraat: 'TOEN 'T OUD EUROOP DOOR LEED ZIJN DOODLIJKST TIJDSGEWRICHT HEEFT IN DIEN DONKREN NACHT BIJ KUNST EN LIEFDES LICHT HIER PATRIMONIUM DOOR EDELEN GEEST GEDREVEN ZIJN ZONEN RUST EN VREE IN 'T VRIENDELIJK HUIS GEDREVEN. De poort naar de Spaarndammerdijk: AAN 'T KLEED HANGT MENSCHEN EER, ZIJN WAARDIGHEID EN GRATIE./HET WELGEBOUWDE HUIS IS VAN HET LEVEN IN 'T KLEED/GODLOF DOOR WIENS BESTEL HET STADSBESTUUR HIER DEED/HET VOLK IN FEESTKLEED GAAN, MET VROLIJKHEID EN STATIE. De doorgangen lopen over in een tuinmuur met deuren onder een gedrukte spitsboog en kruisvormige openingen in het metselwerk.

Waardering

Het noordelijk woonblok (A) van het Patrimoniumcomplex is van algemeen belang vanwege de cultuur- en architectuurhistorische waarde als beeldbepalend en historisch-functioneel voorbeeld van grootstedelijke arbeiderswoningbouw uit de beginjaren van de twintigste eeuw, alsmede vanwege ensemblewaarde in relatie met de naburige bebouwing.