Omschrijving onderdeel 3: FABRIEKSSCHOORSTEEN bij SPINNERIJ.

Inleiding

Aan de zuidzijde van het carré gelegen FABRIEKSSCHOORSTEEN (aangeduid onder nummer 3 op bijbehorende kaart), opgetrokken in 1927 in een stijl die invloeden vertoont van het Expressionisme. Eén van de twee fabrieksschoorstenen op het terrein, onder de werknemers aangeduid als "de dikke".

De schoorsteen is gebouwd voor de afvoer van de spingassen. Over de daken en langs de gevels van de spinnerij en blekerij liepen grote buizen, die de spingassen transporteerden naar de schoorsteen. Oorspronkelijk was er geen afzuiging in de spinnerij en gingen de zuurdampen zo de lucht in. Daardoor stonden de spinners de hele dag in de spingassen. Men kreeg met name uiterst pijnlijke ogen, spinogen genoemd, waarbij dagenlang ieder licht aan de ogen pijn deed. Pas met de komst van afzuiginginstallaties en de afdichtingen van de spinmachines namen deze problemen af. De afvoerbuizen zijn alle nagenoeg verdwenen. In mei 1940 zou de schoorsteen neergehaald moeten worden, omdat hij het Duitse leger een te duidelijk baken zou bieden. Op 10 mei werden door de genie op ca. 25 meter hoogte reeds negen gaten geboord voor het aanbrengen van springstoffen. Wegens de snelle Duitse inval op deze eerste oorlogsdag werden alle soldaten weggeroepen en kon het werk niet voltooid worden. Vanaf de Grebbeberg probeerde de Nederlandse verdediging later nog een artilleriebeschieting, maar de granaten troffen geen doel.

Omschrijving

De schoorsteen is 82 meter hoog, heeft een ronde schacht met lichte valling en bestaat uit een overwegend in rode radiaalstenen opgemetselde buitenwand en een kunststof binnenpijp. De radiaalstenen hebben een kopbreedte van 16 cm. en zijn 8 cm. dik. De buitenwerkse doorsnede bedraagt aan de voet 10 meter en aan de kop 6,5 meter. Dergelijk grote afmetingen maakten het mogelijk om per uur 550.000m3 lucht af te zuigen. In de onderste zone zijn in reguliere rode verblendsteen als een soort mezekooien vijf langgerekte, rechthoekige kasten met openingen in de ronde schacht naar buiten uitgemetseld, noodzakelijk om een vlakke aansluiting met de afzuiging te kunnen bewerkstelligen. Deze kasten worden geschraagd door ambachtelijk gemetselde uitkragingen die evenals enkele eenvoudige, licht uitkragende lijsten in deze zone het muurwerk aanzienlijk verfraaien. De buitenwand verjongt zich naar boven bij de plint en ter hoogte van de kasten. In de plint aan de westzijde een diep gelegen inspectiedeur onder tweesteens strekken. Verder worden strengpersvormstenen toegepast als afdekkers op de plint en de kasten. Om de schacht zijn 30 ijzeren trekbanden aangebracht en onder de peervormig uitzwenkende kop bevindt zich een decoratieve tandlijst. In de ruimte tussen buitenwand en binnenpijp bevinden zich met betonnen kolommen ondersteunde bordessen en trappen. De binnenpijp is in 1986 geheel vernieuwd.

Waardering

De FABRIEKSSCHOORSTEEN is van algemeen belang:

- het object heeft cultuurhistorische waarden als bijzondere uitdrukking van het industrialisatieproces in met name de Nederlandse kunstzijde-industrie, als illustratief exempel van het pionierskarakter van de bedrijfsleiding op bedrijfsmedisch terrein, en als curieus en belangwekkend voorbeeld voor de typologische ontwikkeling van fabrieksschoorstenen tijdens de tweede industriële revolutie;

- het object heeft bouw- en architectuurhistorische waarde wegens de alleen in de schoorsteenbouw tijdelijk toegepaste trapeziumvormige radiaalstenen en de esthetische kwaliteiten van het ambachtelijke metselwerk in o.a. de uitkragingen, schoorsteenkop en sierlijsten;

- het object heeft ensemblewaarden als functioneel onderdeel van de oorspronkelijke spinnerij en de hiermee verband houdende weloverwogen situering ten zuiden van het voormalige fabriekscarré uit 1919-1922. Het schoorsteensilhouet is daarnaast van bijzondere betekenis voor het aanzien van dit industrieel ensemble aan de spoorlijn Arnhem-Utrecht;

- aangezien het overgrote deel van de bakstenen fabrieksschoorstenen reeds verloren is gegaan, is er, gelet op de toepassing van de reeds eerder gememoreerde steensoorten, decoraties en curieus uitgemetselde kasten, zeker ook sprake van een architectonische en typologische zeldzaamheidswaarde.