Onderdeel 2

Omschrijving

HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG, XVIII en later. De buitenplaats Nijenburg heeft een vroeg 18e eeuwse symmetrische aanleg van grootse allure: ondanks de gedeeltelijke verlandschappelijking van de vroege 19e eeuw is de ruime barokke opzet nog geheel aanwezig. Huis en parkaanleg dateren van 1709-1710, evenals de Herculesbeelden; vanuit het huis loopt een lange en brede zichtlaan naar het noordwesten. De huisplaats wordt omgeven door een vierkante gracht met zijden van 200 m. De in het barokke concept nagestreefde specifieke verbinding van het huis en het park van de Nederlandse buitenplaats rond 1700, door middel van een hiërarchische structuur van hoofd- en dwarsassen, vertoont bij Nijenburg een in Nederland unieke kosmologische meerwaarde: bij de aanvang van de zomer op 21 juni verlicht de ondergaande zon de gehele zichtlaan (Westerlaan) en de centraal in het huis gelegen hal. De zuidwest-noordoost lopende Kennemerstraatweg is in de loop der tijden een zeer drukke verkeersader geworden, die het complex in sterke mate in tweeën deelt; aan de noordwestzijde van de straatweg ligt het Heilooër bos met de zichtlaan (Westerlaan), andere oude laan- en wegtracés en de Kattenberg; aan de andere zijde van de straat liggen de omgrachte huisplaats en enkele boscomplexen en lanen, alsmede het koetshuis en de portierswoning; de huisplaats herbergt symmetrische vijverpartijen, moestuinen met tuinmuren en de Herculesbeelden; twee bruggen over de gracht geven toegang tot de huisplaats. In de vroege 19de eeuw onderging het park een wijziging in landschapsstijl, zoals gezegd met behoud van de oudere barokke opzet van het park. Deze vroeg 19de-eeuwse aanleg in landschapsstijl is herkenbaar gebleven in de beplanting en in het padenpatroon in het Heilooër bos en in de aan de huisplaats grenzende boscomplexen. Aan het verloop van de wandelpaden in de boscomplexen kan worden vastgesteld dat vanaf deze tijd niet alleen de doorzichten in het park zelf werden geschapen, maar ook op het open land aan de oost- en zuidoostzijde en op het open land en duinen aan de west- en noordwestzijde: deze doorzichten vormen een onderdeel van de aanleg. De aanleg bestaat uit:

a. het Heilooër bos en het aan de over(west-)zijde van de spoorbaan gelegen Overbos

b. de huisplaats

c. bospercelen

d. lanen

e. weilanden

Ad a.: het aan de noordwestkant van de Kennemerstraatweg gelegen deel van het park, het Heilooërbos en ten westen van de spoorbaan het Overbos, is sinds de aanleg ervan openbaar gebied; er lopen fiets- en wandelpaden, voor een deel over oude tracés. Het belangrijkste structuurbepalende element van dit bos is de Westerlaan, de zichtas vanuit het huis, XVIIIa, loodrecht op de straatweg: een brede en bijna een kilometer lange grasbaan aan beide kanten beplant met dubbele rijen beuken, die iets verhoogd staan ten opzichte van het grascunet en ongeveer ter hoogte van het midden door een rondeel onderbroken; sinds de aanleg van de spoorbaan in de 19de eeuw werd het zicht door de laan ten dele doorbroken; de as zet zich voort ten westen van de spoorbaan; laatstgenoemde deel van de aanleg met aan weerszijden bos met wandelpaden, heet sindsdien het Overbos; het Heilooër bos bestaat voornamelijk uit oud opgaand loofhout, doorsneden door slingerende wandelpaden en hier en daar een open ruimte; langs de straatweg een klein rechthoekig weiland; tegenover de noordelijke oprijlaan (zie onder d.) ligt een kleine steile heuvel met een oude linde, de zogenaamde Kattenberg, volgens de overlevering omstreeks 1707 met het uitgegraven materiaal van de vijvers van Nijenburg opgeworpen.

Ad b.: de huisplaats is omgeven door een vierkante gracht, XVIIIa, die zowel aan de voor- als achterzijde van het symmetrisch geplaatste huis en in de as ervan naar binnen stulpt, aan de voorzijde als brede gracht (te zien als verlenging van de Westerlaan), naar het huis toe vijvervormig breder wordend, aan de achterzijde, ook symmetrisch als tweetandige vork het achterhuis als het ware omarmend; direct voor het huis langs loopt een pad (het verlengde van de Torenlaan: zie onder d.), dat via een brug (zie onder 5) over de noordoost-arm en de zuidwest-arm van de gracht overgaat in respectievelijk de noordelijke en de zuidelijke oprijlaan. Schuin achter het huis liggen ter weerszijden de beide deels nog ommuurde moestuinen/boomgaarden in de oosthoek en zuidhoek van de gracht: de noordtuin is nu als kleine wei in gebruik, de zuidtuin heeft een jonge aanplant met fruitbomen. Aan de noordwestkant van het pad langs het huis liggen ter weerszijden van de vijver oude loofhoutbosjes met slingerpaadjes, het noordelijke wordt Beukenplein genoemd, het zuidelijke Dennenplein.

Ad c.: er liggen langs de straatweg drie bospercelen: het Sterrenbos (ten noorden van de huisplaats) en het Engelschewerk (ten zuiden van de huisplaats). In het Sterrenbos zijn nog enkele stukken rechte laan te herkennen; het Engelschewerk heeft nog het vrijwel intacte slingerend padenstramien uit de periode 1816-1821 en werd waarschijnlijk door de aan de familie Van Foreest verwante Leonard van Delen ontworpen. Van Delen had zowel een landmeetkundige als militaire achtergrond. In dit deel, dat ook wel het Delensbos werd genoemd, werd rond 1800 een openluchttheater, genaamd Comédie, aangelegd. De lichte terreinverhoging met rond grasveld in de zuidhoek van het Engelschewerk met uitzicht op de weilanden aan de oostzijde houdt de herinnering aan de oorspronkelijk hier gelegen batterij levend. Voorts ten noorden van het Sterrenbos een strook parkbos genaamd de Zondagskrocht uit de 19de eeuw met een tracé van slingerpaden, die de wandelaar uitzicht bieden over het open land aan de oostzijde.

Ad d.: vanaf de straatweg geven twee oprijlanen toegang tot de huisplaats; onder een haakse bocht sluiten zij, over de twee bruggen, aan op het pad, dat langs het huis, evenwijdig aan de voorgevel, loopt; de twee oprijlanen lopen evenwijdig onmiddellijk naast de noordoostelijke en zuidwestelijke grachtarm; ze zijn onregelmatig beplant met zowel eik als beuk en hebben een puinverharding. De Torenlaan is het verlengde in noordoostelijke richting van het pad voor het huis; de laan is gericht op de toren van de Waag te Alkmaar.

Ad e.: de weilanden ten oosten van het huis zijn in het complex opgenomen om vrij uitzicht vanuit en naar het huis en de tuinen te garanderen.

Waardering

De HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG van de buitenplaats Nijenburg is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang:

- vanwege de ouderdom;

- vanwege de hoge mate van gaafheid van de vroeg-18e -eeuwse geometrische structuur;

- vanwege de 19de-eeuwse parkaanleg in landschapsstijl;

- vanwege de hoge architectonische waarden, met name van de plattegrond.