Omschrijving onderdeel 2:

De HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG behorende tot de buitenplaats Slot Zeist, aangelegd tussen 1677 -1686 is in hoofdlijnen de formele Franse aanleg, oorspronkelijk bestaande uit decoratieve deeltuinen, nutstuinen en sterrenbossen symmetrisch langs een centrale hoofdas aangelegd, herkenbaar gebleven in groter verband binnen de stedenbouwkundige aanleg van Zeist, in kleiner verband binnen de grenzen van de huidige beschermde buitenplaats. De aanleg wordt sterk bepaald door de aanwezige verkaveling ter plaatse; de Koelaan volgt hierbij duidelijk de oorspronkelijke verkavelingsstructuur. De zeventiende-eeuwse hoofdstructuur bestaat uit de lange met bomen beplante centrale hoofdlanen tevens zichtassen, de rechte lanen ter begrenzing van de buitenplaats aan weerszijden (Waterigeweg en Karpervijver/Filosofenlaantje), dwarslanen en de omgrachtingen van het slot en de voormalige deeltuinen. De hoofdlaan is thans met bomen beplant en aan weerszijden afgezet met brede grasstroken. De toegang ter hoogte van de Lageweg wordt gevormd door een monumentaal hekwerk dat zich oorspronkelijk aan het Rond bevond. Voor het slot een dwarsas, de latere Zinzendorflaan, met een open voorplein dat toegang geeft via een brug tot het slot. De gebouwencomplexen aan Broeder- en Zusterplein volgen de vorm van de oorspronkelijk open weilanden aan weerzijden van de centrale as, de achter het Zusterplein gelegen begraafplaats van de Broedergemeente is op een voormalige deeltuin (De Nieuwe Kom of Orangerij Park) gesitueerd. Van De Nieuwe Kom en de nutstuin aan weerszijden van de hoofdas zijn twee, gerestaureerde, tuinmuren bewaard gebleven. Achter het hoofdgebouw wordt het middendeel door een halve cirkel afgesloten, geflankeerd door twee rechthoekige zijdelen (vgl. Loo en Voorst). Deze formele structuur is in de landschappelijke aanleg van Zocher nog in hoofdvorm herkenbaar.

Op de plaats direct achter de spiegelboog (of halve cirkel) lagen in de zeventiende eeuw twee 'bogaarden en de meloen tuynen'. Daarachter kwamen de sterrenbossen die liepen tot aan de Blikkenburgerlaan. Dit werd het Achterbosch genoemd. Wat Zocher deed was het volgende. Het gedeelte rechts achter de vijverboog, oorspronkelijk de moestuin, had hij gedeeltelijk als open ruimte of tuin gepland. Daarachter ontwierp hij ter plaatse van het oude sterrenbos een met bosjes en clumps beplant gedeelte met lange gebogen paden tot aan de Blikkenburgerweg, de oude dwarse laan die Stoopendaal ook al tekende. Volgens de topografische kaart van 1872 is dit ook daadwerkelijk uitgevoerd. Wat ook is uitgevoerd is de verwijdering van een deel van de Koelaan tot aan de Blikkenburgerlaan (pas eind jaren dertig van de 20ste eeuw is die weer teruggebracht) om de gebogen lijnen van paden en beplanting en de vista naar de Blikkenburg en Wulperhorst niet te verstoren. Alleen een doorbraak in de rigide lijn van de Blikkenburgerweg die Zocher had ontworpen is niet uitgevoerd. De voormalige moestuinen en sterrenbossen zijn na deel te hebben uitgemaakt van de landschappelijke aanleg van Zocher, heringericht deels als sportvelden en deels als volkstuinen.

Van de tuinornamenten die de aanleg oorspronkelijk stoffeerden, resteert thans nog een beeldengroep met allegorische figuren van de werelddelen Europa en Afrika, als markering van het uitstroompunt van de watersource in de slotvijver aan de zuidzijde, en één van de theekoepels die de beide hoeken van de tuin achter het slot aan de slotgracht accentueerden. Tevens zijn twee tuinvazen bewaard gebleven. In feite heeft Zocher zijn ingrepen beperkt gehouden. De spiegelboogvormige vijver heeft hij als het ware afgerond, een hoek van de tuin doorgraven zodat er een eilandje ontstond en door het geraffineerd plaatsen van boomgroepen en de aanleg van gebogen paden, heeft hij de illusie gewekt dat het hele park totaal was veranderd. De (topografische) kaarten van 1700, 1800, 1831, 1872 en 1927 laten zien hoe knap hij de illusie van eindeloze verten met de geringste ingrepen tot stand heeft gebracht. Karakteristiek voor deze aanleg zijn de boomgroepen, waartussen een schuine zichtas vanaf het huis naar de verderop gelegen buitenplaatsen Blikkenburg en Wulperhorst is gecreëerd. De aanleg bevat verder enkele solitairen en een met bomen beplant eilandje in de vijver. De zeventiende-eeuwse zichtsassen zijn deels door de latere wijziging in landschapsstijl ongedaan gemaakt.

Waardering

HISTORISCHE TUIN- EN PARKAANLEG van Slot Zeist is in cultuurhistorisch opzicht van algemeen belang: Als representatief voorbeeld van een in structuur bewaard gebleven zeventiende-eeuwse formele aanleg;

- Vanwege de kwaliteit van de karakteristieke latere wijziging in landschapsstijl, waarin een aantal zeventiende-eeuwse formele elementen gehandhaafd is;

- Vanwege de plaats van de aanleg in de ontwikkeling van de Nederlandse hofkunst, en de invloed op de tuinen van het Loo en Voorst;

- Vanwege de plaats in het oeuvre van J.D. Zocher jr.

- Vanwege de betekenis voor de ruimtelijke ontwikkeling van het dorp Zeist.