Omschrijving complex:

ORANJESTEIN. De historische buitenplaats Oranjestein is in de jaren '20 van de 19de eeuw aangelegd op een deel van de rechthoekige, licht gerende bos- en hakhoutpercelen van de 17de-eeuwse stadhouderlijke buitenplaats Oranjewoud. De aanleg betreft een kleinschalig landschappelijk park met slingervijvers en -paden, waarvan de structuur zeer goed en volledig bewaard gebleven is. Het oorspronkelijke 18de-eeuwse rentmeestershuis, dat in het uiterste noordwesten van het complex ligt, is in 1821 en 1822 ingrijpend verbouwd tot een buitenplaats. De symmetrische voorgevel (west), met neoclassicistisch kenmerken, ligt in de as van de Lindenlaan, de dwarsas in de oude buitenplaats Oranjewoud. Het huis is later veranderd en vergroot. De architect van de verbouwingen is niet bekend, maar Oranjestein vertoont grote overeenkomsten met de ontwerptekening van Lyndenstein te Beetsterzwaag van de hand van de Giekerkse bouwmeester Abraham Bruinsma (1766-1849). Volgen nog verbouwingen en uitbreidingen in 1855-1856 en 1897, welke laatste de uitbreiding en verhoging inhield van het lage achterhuis aan de oostkant naar ontwerp van de Leeuwarder architect H.H. Kramer (1850-1934). Aan de 19de- en 20ste-eeuwse geschiedenis van Oranjestein zijn de namen verbonden van de families (Heringa) Cats en Bieruma Oosting. De oorspronkelijke lange en smalle kleinschalige landschappelijke aanleg langs de Domineesweg lag ten zuiden van het huis en is van de hand van L.P. Roodbaard; hij dateert van 1824 - 1825. Door latere aankopen (1846 en 1872) van percelen oostwaarts is het park enkele keren uitgebreid, globaal tot het huidige oppervlak; hierdoor, maar ook door de ideeën van Roodbaard, zijn er diverse "werelden" binnen het parkgeheel gegroeid, die door slingerpaden en hier en daar een spaarzaam doorzicht met elkaar verbonden zijn. Naast de landschappelijke parkgedeelten, waarin o.a. een hertenkamp, zijn er een moestuin en boomgaard, alsmede een "menagerie" - ook hoenderhof genaamd. Het complex wordt in het westen begrensd door de Domineessingel en de Van Limburg Stirumweg, in het noorden door de Marijke-Muoiwei, aan de oostkant door bos- en weidepercelen en aan de zuidzijde door de Bieruma Oostingweg.

De historische buitenplaats Oranjestein omvat de volgende onderdelen: HUIS (1), PARKAANLEG (2), KOETSHUIS met SCHUUR (3), DIENSTWONINGEN (4), ORANJERIE (5), KASSEN en MUREN (6), PRIELEN (7), HEKKEN en DAM (8), BRUGGEN en IJSKELDER (9) en TUINSIERADEN (10). De dienstwoning Bieruma Oostingweg 9 wordt wegens te geringe architectonische waarde niet van rijkswege beschermd.

Op de bij de omschrijving behorende kaart is de omgrenzing van het complex alsmede de aanduiding der onderdelen aangegeven. Voor een nadere plaatsaanduiding van de verschillende complexonderdelen wordt verwezen naar de Plattegrond Historische Buitenplaats Oranjestein, vervaardigd door de Stichting Particuliere Historische Buitenplaatsen (PHB) en behorende bij het Beheerplan Oranjestein (Elburg, 1991). De nummering op de Omgrenzingkaart RDMZ correspondeert zoveel mogelijk met die op de plattegrond PHB.

Waardering

De historische buitenplaats Oranjestein is van algemeen cultuur-, architectuur- en tuinhistorisch belang alsmede van stedenbouwkundig belang. Het complex is van belang:

- vanwege de ouderdom;

- vanwege de bouw- en bewoningsgeschiedenis;

- vanwege de vrij hoge mate van architectonische oorspronkelijkheid van de hoofd- en bijgebouwen;

- vanwege de hoge mate van oorspronkelijkheid van de Roodbaard-aanleg (deze aanleg - samen met de architectonische onderdelen - is voor wat betreft het oudste deel (1825) zeer representatief voor het werk van deze tuinarchitect);

- vanwege de visuele, de functionele en de ruimtelijke samenhang tussen de samenstellende onderdelen;

- vanwege de herkenbaarheid en de ruime mate van gaafheid van de samenstellende onderdelen.

Het complex is voorts in landschappelijk-visuele zin van groot belang daar het samen met de (beschermde) buitenplaatsen Jagtlust en het huidige Oranjewoud is aangelegd op de structuren van het 17de-eeuwse stadhouderlijk hof. De eeuwenoude historische relatie tussen dit gebied en de Friese stadhouders uit het huis van Nassau en hun verbintenis met het huis van Oranje komt nog steeds tot uitdrukking in de naamgeving van het gebied (Oranjewoud), van enkele buitens (Oranjewoud en Oranjestein) en de namen van straten, lanen en wegen in het gebied. Vanuit deze optiek kan gesproken worden van (inter)nationaal belang van het Oranjewoud en de aldaar gelegen reeks buitenplaatsen en bijbehorende (vroegere) landerijen en opstallen (boerderijen e.d.).